12- سركشى به اطاق زائران و يادگيرى نام آنان در ايجاد ارتباط با آنان بسيار مفيد است. سؤالات و پيشنهادهاى خوبى معمولا در اطاق‌ها مطرح ميگردد كه براى اداره كاروان مفيد است.
- بهترين وقت براى برگزارى جلسات آموزشى كاروان انتخاب شود، به گونه‌اى كه با نمازها و رفتن به بقيع برخورد نداشته باشد و با جلسات كاروان‌هاى ديگرى كه در هتل هستند تلاقى نكند و در عين حال زائر سرزنده وشاداب باشد نه در حالت چرت و خواب آلودگى.
- موفقترين جلسه آموزشى جلسه‌اى است كه از 40 تا 50 دقيقه تجاوز نكند. سعى شود با همكارى عوامل كاروان، جلسه، در موعد مقرر شروع گردد. در ابتداى جلسه به بحثى تاريخى يا روايى شده و بحث مناسك و احكام را در قسمت دوم جلسه قرار گيرد. پس از پايان وقت، ختم جلسه اعلام شده ولى از زائران خواسته شود سؤالاتشان را مطرح كنند تا مورد استفاده ديگران قرار گيرد. با اين گونه اداره كردن، جلسه از حالت رسمى خارج ميشود و زائران با اشتياق به مطالبى كه مطرح ميشود گوش ميدهند.
- براى اين كه جلسه يكنواخت نباشد، بهتر است مطالب هر جلسه در بردارنده سه بخشِ "تاريخ و اماكن"، "مناسك" و "اسرار و معارف" باشد.
- در اولين جلسه، مدت اقامت و كيفيت نماز (قصر يا اتمام) و نماز خواندن با اهل سنت يادآورى شود. ثواب‌هايى كه براى نماز در مسجد پيامبر گفته شده مربوط به قسمتى كه مسقف است البته دو حياط داخل مسجد نيز همين حكم را دارد ولى محوطه باز اطراف مسجد كه با نرده‌هاى آهنى محصور شده حكم مسجد ندارد.
- به بانوان يادآورى شود كه زمان و نحوه ورودشان به مسجد النبى (ص) و مسجد الحرام چگونه است و فرق آنها با ساير مساجد چيست؟
- براى كاروان به گونه‌اى برنامهريزى شود كه بتوانند براى نمازهاى يوميّه و نماز شب به مسجدالنبى(ص) بروند. در ضمن وقت‌هاى نماز براى زائران گفته شود تا برنامه ريزى بهترى براى شركت در نمازهاى جماعت و رسيدن به فضيلت نماز اول وقت داشته باشند.
- خواندن نماز تحيّت در مساجد، مستحب است ولى به زائران گوشزد شود در صورت خواندن هر نماز واجب يا نماز قضا، اين نمازها كفايت از نماز تحيت مى كند.
- برخى از زائران گمان ميكنند كه اگر در "حمامات" بخواهند وضو بگيرند بايد به روش اهل سنت وضو بگيرند. به آنان تذكر داده شود كه وضو به روش آنان باطل است و همين طور دست بسته نماز خواندن يا آمين گفتن در نماز.
- از آنجا كه نماز خواندن در قبرستان به فتواى برخى از اهل سنّت حرام است. زائران را از نماز خواندن كنار بقيع و داخل آن برحذر داريد.
- براى پركردن اوقات فراغت زائران و استفاده معنوى بهتر از آن، زائران را براى خواندن نماز قضا راهنمايى كنيد و نكات ذيل را به آنان يادآورى فرماييد.
نماز قضا هر چه زودتر بايد خوانده شود و مسامحه نشود. نماز قضا وقت معينى ندارد، بلكه در هر وقت از شبانه‌روز مى‌توان نماز قضا را بجاى آورد. نماز قضا را به جماعت مى‌توان خواند، و هماهنگى بين نماز امام جماعت و مأموم در نوع نماز، تعداد ركعات و قصر و اتمام لازم نيست.
مسافر مى‌تواند نمازهاى قضاى غير سفر را بجاى آورد و بايد تمام بخواند. نماز قضا را به همان گونه كه اداى آن وظيفه بوده بايد بجا آورد، يعنى اگر نماز ادائى كه قضا شده و قصر بوده، به صورت قصر و اگر تمام بوده به صورت تمام و پسرها و مردها بايد حمد و سوره نماز قضاى صبح، مغرب و عشا را نيز بلند بخوانند.
كسى كه براى ميت نماز قضا مى‌خواند بايد مطابق وظيفه خودش عمل كند، مثلا اگر نمازگزار مرد است و براى ميتى كه زن است نماز مى‌خواند، بايد حمد و سوره نمازهاى جهرى را بلند بخواند.
- كيفيّت برخى از نمازهاى مستحب كه از اهميت بيشترى برخوردار است به زائران تعليم داده شود، مثل نوافل يوميه، نماز شب، نماز غفيله، نماز حضرت جعفر، نماز زيارت، نماز حضرت ولى عصر(عج) و نماز حاجت.
- در مدينه منوره، چنانچه زائر بداند كه ده روز در مدينه مى ماند، ميتواند روزه قضا بجا آورد، و چنانچه روزه قضا ندارد، مى‌تواند روزه مستحبى بگيرد. ولى چنانچه مسافر است نميتواند روزه قضا بگيرد ولى ميتواند سه روز روزه مستحب براى برآورده شدن حاجاتش بگيرد و روزه ديگرى صحيح نيست. اين سه روز، روزه از موارد استثناء روزه در سفر است. به نظر برخى از فقهاء احتياط آن است كه روزهاى چهارشنبه، پنج‌شنبه و جمعه باشد.
- نمازهاى مستحب را چنانچه در روضة النّبى يا ساير اماكن مقدس ازدحام بود يا امكان توقف نبود، مى‌توانند در حال ايستاده يا نشسته يا با ركوع و سجود اشاره‌اى و حتى در حال راه رفتن بخوانند.
- به زائر گفته شود كه براى امواتشان ميتوانند نماز قضا بخوانند و براى زندگان ميتوانند نمازى خوانده و ثوابش را به آنان هديه كنند. در كيفيت زيارت به نيابت از خويشان و ملتمسين دعا ميتوان اين روايت را براى زائران خواند:
عَلِىِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْحَضْرَمِىِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: «رَجَعْتُ مِنْ مَكَّةَ فَلَقِيتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى (ع) فِى الْمَسْجِدِ وَ هُوَ قَاعِدٌ فِيمَا بَيْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ فَقُلْتُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّى إِذَا خَرَجْتُ إِلَى مَكَّةَ رُبَّمَا قَالَ لِىَ الرَّجُلُ طُفْ عَنِّى أُسْبُوعاً وَ صَلِّ رَكْعَتَيْنِ فَأَشْتَغِلُ عَنْ ذَلِكَ. فَإِذَا رَجَعْتُ لَمْ أَدْرِ مَا أَقُولُ لَهُ.
قَالَ: إِذَا أَتَيْتَ مَكَّةَ فَقَضَيْتَ نُسُكَكَ فَطُفْ أُسْبُوعاً وَ صَلِّ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قُلِ: اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الطَّوَافَ وَ هَاتَيْنِ الرَّكْعَتَيْنِ عَنْ أَبِى وَ أُمِّى وَ عَنْ زَوْجَتِى وَ عَنْ وُلْدِى وَ عَنْ حَامَّتِى وَ عَنْ جَمِيعِ أَهْلِ بَلَدِى حُرِّهِمْ وَ عَبْدِهِمْ وَ أَبْيَضِهِمْ وَ أَسْوَدِهِمْ. فَلَا تَشَاءُ أَنْ قُلْتَ لِلرَّجُلِ: إِنِّى قَدْ طُفْتُ عَنْكَ وَ صَلَّيْتُ عَنْكَ رَكْعَتَيْنِ إِلَّا كُنْتَ صَادِقاً. فَإِذَا أَتَيْتَ قَبْرَ النَّبِىِّ (ص) فَقَضَيْتَ مَا يَجِبُ عَلَيْكَ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قِفْ عِنْدَ رَأْسِ النَّبِىِّ (ص) ثُمَّ قُلْ: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا نَبِىَّ اللَّهِ مِنْ أَبِى وَ أُمِّى وَ زَوْجَتِى وَ وُلْدِى وَ جَمِيعِ حَامَّتِى وَ مِنْ جَمِيعِ أَهْلِ بَلَدِى حُرِّهِمْ وَ عَبْدِهِمْ وَ أَبْيَضِهِمْ وَ أَسْوَدِهِمْ. فَلَا تَشَاءُ أَنْ تَقُولَ لِلرَّجُلِ: إِنِّى أَقْرَأْتُ رَسُولَ اللَّهِ (ص) عَنْكَ السَّلَامَ إِلَّا كُنْتَ صَادِقاً» 1
ابراهيم حضرمى گفت: از مكه برگشتم به مدينه آمدم امام موسى بن جعفر (ع) را در مسجد النبى (ص) در روضۀ شريف بين قبر و منبر نشسته يافتم. به آن حضرت گفتم: اى پسر رسول خدا زمانى كه به سوى مكه ميآيم افرادى به من ميگويند: براى ما طوافى و دو ركعت نماز انجام بده و من فراموش ميكنم وقتى برميگردم نميدانم به او چه بگويم.
امام موسى بن جعفر فرمود: وقتى به مكه آمدى و اعمالت را انجام دادى پس طوافى با دو ركعت نماز انجام بده و بگو: خدايا اين طواف و نماز از پدر و مادر و همسر و فرزندان و خويشان و همشهريان من بنده و آزاد و سفيد و سياه باشد. پس هر كسى كه به ديدن تو آمد و به او گفتى: برايت طواف و نمازى انجام دادم راستگو خواهى بود.
زمانى كه به مدينه رسيدى و به زيارت قبر پيامبر رفتى و آنچه وظيفۀ تو ميباشد انجام دادى دو ركعت نماز بخوان و بالاسر پيامبر بايست و بگو: سلام بر تو اى پيامبر خدا از طرف پدر و مادر و همسر و فرزندان و خويشان و همشهريان من بنده و آزاد و سفيد و سياه آنان. پس هر كسى كه به ديدن تو آمد و به او بگويى: سلامت را به رسول خدا رساندم، راستگو خواهى بود»
إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِى إِبْرَاهِيمَ (ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَحُجُّ فَيَجْعَلُ حَجَّتَهُ وَ عُمْرَتَهُ أَوْ بَعْضَ طَوَافِهِ لِبَعْضِ أَهْلِهِ وَ هُوَ عَنْهُ غَائِبٌ بِبَلَدٍ آخَرَ. قَالَ: قُلْتُ: فَيَنْقُصُ ذَلِكَ مِنْ أَجْرِه؟ِ قَالَ: لَا. هِىَ لَهُ وَ لِصَاحِبِهِ وَ لَهُ أَجْرٌ سِوَى ذَلِكَ بِمَا وَصَلَ.
قُلْتُ: وَ هُوَ مَيِّتٌ، هَلْ يَدْخُلُ ذَلِكَ عَلَيْهِ؟ قَالَ: نَعَمْ حَتَّى يَكُونُ مَسْخُوطاً عَلَيْهِ فَيُغْفَرُ لَهُ أَوْ يَكُونُ مُضَيَّقاً عَلَيْهِ فَيُوَسَّعُ عَلَيْهِ. قُلْتُ: فَيَعْلَمُ هُوَ فِى مَكَانِهِ أَنَّ عَمَلَ ذَلِكَ لَحِقَهُ؟ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: وَ إِنْ كَانَ نَاصِباً يَنْفَعُهُ ذَلِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ يُخَفَّفُ عَنْهُ.» 2
اسحاق بن عمار از امام هفتم موسى بن جعفر پرسيد: مردى به حج ميآيد پس حج يا عمره يا بعضى از طواف‌ها را براى برخى از خويشانش كه به مكه نيامده‌اند قرار ميدهد، آيا از اجر و ثوابش كم ميشود؟
امام فرمود: نه. ثواب آن عمل براى او و كسى كه نيت كرده نوشته ميشود و افزون بر آن، ثواب ديگرى به او داده ميشود به سبب صلۀ رحمى كه انجام داد.
به امام گفت: اگر آن فردى كه برايش طواف يا عمره انجام ميدهيم مرده باشد، آيا ثوابى به او ميرسد؟
امام فرمود: آرى تا جايى كه ممكن است ميت مورد غضب خداوند واقع شده باشد و به سبب اين عمل آمرزيده شود يا در جايگاه تنگى باشد بر او گشايش دهند.
به امام گفت: آيا ميت در آنجايى كه دفن است ميفهمد من براى او اعمال عمره و طواف انجام داده‌ام و ثواب آن عمل به او ميرسد؟ امام فرمود: آرى.
به امام گفت: اگر ميت از دشمنان اهل بيت باشد، آيا طواف و عمره براى او انجام دهيم به او سودى ميبخشد؟
امام فرمود: آرى سبب تخفيف در عذاب او ميشود.
- اگر در كاروان كودكى باشد كه ميخواهند او را محرم كنند، بايد پيش از رفتن به ميقات، نسبت به احرام و كيفيت اعمال آنها توضيح لازم داده شود. در ضمن، والدين نسبت به احرام كودكان توصيه و تشويق نشوند، چون احرام آنها مشكلاتى به همراه دارد، گفتنى است كه به امور زير بايد توجه داشت:
كودك پسر بايد ختنه شده باشد.
هرمقدار از اعمال را كه ميتواند بايد خودش بجا آورد و بقيه را بايد كمكش كنند يا از طرف او انجام دهند.
لباس احرامش تا پايان اعمال بايد پاك باشد.
در حال طواف بايد با طهارت باشد.
در حال طواف و سعى بايد بيدار باشد.
در حال طواف شانه چپ كودك بايد به طرف كعبه باشد.
- نماز طواف را اگر ميتواند خودش بخواند و كسى هم به نيابت از او بجا آورد.