10بنابر تجارب و توصيه‌هاى روحانيون موفق كاروان‌هاى حج در جلساتى كه پيش از سفر در ايران تشكيل مى شود، امور زير مورد توجه قرار گيرد:
شناسايى زائران
توزيع فرم‌هايى در اولين جلسۀ ايران براى شناختن زائر، تحصيلات، مذهب، مرجع تقليد، سابقۀ تشرف، نيابت و اطلاعات موردنياز ديگر. مانند اين نمونه:
CS
توزيع و جمعآورى اين فرم‌ها سبب ميشود اطلاعات زائران به طور كامل در اختيار روحانى قرار گيرد و بتواند بر طبق آن برنامه ريزى كند. براى مثال با اطلاع از نام مراجع تقليد زائران، فتواى مراجعى كه در كاروان مقلد ندارند، بيان نميشود. افرادى كه نايب هستنند شناسايى شده و به وجود شرايط نيابت در آنان مورد بررسى دقيق قرار گرفته و به حصول يا عدم حصول اطمينان پيدا كنند.
2. در همان جلسات اوليه از وجود يا عدم زائران سنى مذهب، در كاروان اطمينان پيدا كنيد تا در سخنرانى‌ها ملاحظه حال آنان بشود.
3. بيشتر مديران كاروان دفترى دارند كه نام وخصوصيات زائر همراه با عكس او در آن ثبت شده اشت. با مطالعه اين دفتر ميتوان خيلى زود با زائران آشنا شد كه در ايجاد ارتباط و صميميت بسيار مؤثر است.
4. از مدير خواسته شود كه در صورت امكان با تهيه ليست زائران، و حضور و غياب در هر جلسه، نام كسانى كه در جلسات حاضر نميشوند، مشخص شود تا ضمن تماس تلفنى از علت غيبت آنان پرسيده شود و به شركت در جلسات ترغيب شوند. اين گونه تماس‌ها سبب ايجاد رابطه بين روحانى و زائر مى‌شود. ناگفته پيداست كه به سراغ زائر رفتن، وظيفۀ روحانى است.
هميارى و همكارى زائران و كمك به ضعفا
يكى از امورى كه نشاط و شادابى كاروان را به دنبال دارد،ايجاد حسّ تعاون و نوع دوستى در زائران و ترغيب آنان به هميارى وكمك كردن به زائران ناتوان و ضعيف است.
روحانى كاروان افزون بر اين كه با روى گشاده در كمك به زائران بيمار و ناتوان پيشقدم است، در ديگران نيز اين حس را بوجود آورد. براى رسيدن به اين مقصود، گوشزد كردن كلام معصومين (عليهم صلوات الله) بهترين وسيله است. به برخى از رواياتى كه در همين باره رسيده، اشاره مى‌شود:
عن أَبِى عَبْدِ اللَّهِ( ع) قَالَ: «مَا قَضَى مُسْلِمٌ لِمُسْلِمٍ حَاجَةً إِلَّا نَادَاهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَىَّ ثَوَابُكَ وَ لَا أَرْضَى لَكَ بِدُونِ الْجَنَّةِ.» 1
عن إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «قَالَ مَنْ طَافَ بِهَذَا الْبَيْتِ طَوَافاً وَاحِداً كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ سِتَّةَ آلَافِ سَيِّئَةٍ وَ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ دَرَجَةٍ حَتَّى إِذَا كَانَ عِنْدَ الْمُلْتَزَمِ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ سَبْعَةَ أَبْوَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ». قُلْتُ لَهُ: «جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا الْفَضْلُ كُلُّهُ فِى الطَّوَافِ؟»
قَالَ: «نَعَمْ وَ أُخْبِرُكَ بِأَفْضَلَ مِنْ ذَلِكَ قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُسْلِمِ أَفْضَلُ مِنْ طَوَافٍ وَ طَوَافٍ وَ طَوَافٍ حَتَّى بَلَغَ عَشْراً .» 2
إِبْرَاهِيمَ الْخَارِقِىِّ قَالَ: «سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ( ع) يَقُولُ: مَنْ مَشَى فِى حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ يَطْلُبُ بِذَلِكَ مَا عِنْدَ اللَّهِ حَتَّى تُقْضَى لَهُ كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِذَلِكَ مِثْلَ أَجْرِ حَجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ مَبْرُورَتَيْنِ وَ صَوْمِ شَهْرَيْنِ مِنْ أَشْهُرِ الْحُرُمِ وَ اعْتِكَافِهِمَا فِى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَنْ مَشَى فِيهَا بِنِيَّةٍ وَ لَمْ تُقْضَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِذَلِكَ مِثْلَ حَجَّةٍ مَبْرُورَةٍ فَارْغَبُوا فِى الْخَيْرِ.» 3
عَنْ أَبِى بَصِيرٍ قَالَ: «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ( ع) تَنَافَسُوا فِى الْمَعْرُوفِ لِإِخْوَانِكُمْ وَ كُونُوا مِنْ أَهْلِهِ فَإِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً يُقَالُ لَهُ الْمَعْرُوفُ لَا يَدْخُلُهُ إِلَّا مَنِ اصْطَنَعَ الْمَعْرُوفَ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَإِنَّ الْعَبْدَ لَيَمْشِى فِى حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ فَيُوَكِّلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مَلَكَيْنِ وَاحِداً عَنْ يَمِينِهِ وَ آخَرَ عَنْ شِمَالِهِ يَسْتَغْفِرَانِ لَهُ رَبَّهُ وَ يَدْعُوَانِ بِقَضَاءِ حَاجَتِهِ. ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ لَرَسُولُ اللَّهِ (ص) أَسَرُّ بِقَضَاءِ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْهِ مِنْ صَاحِبِ الْحَاجَةِ» 4
اجراى طرح احسان
تجربه نشان داده با بيان روايات فوق و روايات ديگرى كه در اين موضوع رسيده فضاى كاروان و روح جمعى آماده پذيرش مسؤوليت ديگران و طرح احسان است. لذا به زائران اعلام شود كسانى كه در طول سفر دوست دارند، پيامبر اسلام(ص) را خوشنود و با خدا معامله كنند و ثواب ده طواف و حج وعمره را ببرند، در پايان جلسه مراجعه كنند تا نام آنان نوشته شود.
ازمدير كاروان خواسته ميشود به گونه‌اى برنامه ريزى كنند كه افراد ضعيف در طول سفر با كسانى كه براى طرح احسان ثبت نام كرده‌اند، هم اطاقى شوند تا از آنها مواظبت كرده و به آنان كمك كنند. در صورتى كه تعداد داوطلب بيشتر از خد نياز باشد، براى هر فرد ضعيف و ناتوان، افرادى را تعيين كنند تا به نوبت اين مهم را به عهده گيرند.
كيفيت اداره جلسات
- در بيان تاريخ اسلام، بيشتر بر مطالب و نكاتى تأكيد شود كه از تجربه‌هاى تلخ و شيرين تاريخى است و در روحيه زائران تأثير عملى دارد.
- براى تنوع سخنرانى و جلوگيرى از خستگى و كسالت مخاطبان، بهتر است هر از گاهى - لطيفه - ضرب المثل - قصص كوتاه عرفانى - اشعار مناسب بحث كه با اصل موضوع متناسب باشد استفاده شود.
- در بيان احكام و مسائل حج، از اسرار و رموز اثر گذار و آموزنده آن غفلت نشود.
- از پذيرايى در زمان برگزارى كلاس‌ها كه سبب بر هم خوردن حواس و تمركز مخاطب ميشود پرهيز شود و اگر لازم باشد در پايان جلسه پذيرائى صورت پذيرد.
- در بيان مسائل و معارف حج، گاهى اوقات از روش پرسش و پاسخ استفاده شود. تجربه نشان داده كه كاربرد اين روش موجب مشاركت زائران در بحث و تمركز و ارتقاى يادگيرى آنان مى‌شود.
مقدمات فقهى حج در ايران
1. تصحيح نماز
- از زائران خواسته شود در نماز جماعت مساجد شهر خود شركت كنند و نماز خود را به روحانى محل و عالم آشنا و مورد وثوق عرضه كنند تا اشتباهات احتمالى،اصلاح و برطرف شود.
- در صورتى كه زائران، نماز خود را نزد روحانى كاروان تصحيح مى كنند بايد فرمى تهيه شود و در آن تكبير و حمد و سوره و تشهد و سلام و ذكرهاى نماز واجب و مستحب با خط درشت و اعراب صحيح نوشته شود و در هنگام مراجعه زائران براى قرائت نماز، زير كلماتى كه غلطميخوانند خطى كشيده تا به تصحيح آن بپردازند. اين كار موجب مى شود در صورتى كه غلط داشته باشند در مراجعه بعدى معلوم شود آيا به تصحيح آن پرداخته‌اند يا نه؟
- در صورت نياز به جاى خطبه سخنرانى، سورۀ حمد و اخلاص با ترتيل و صداى رسا خوانده شود و زائران را به آن توجه دهيد.
- نشان دادن عملى وضو و تيمم و خواندن يك نماز دو ركعتى در مقابل جمع و آگاهى دادن زائر به مواضعى كه سبب بطلان نماز و وضو مى شود.
- ترغيب زائران به گوش دادن به قرائت امام مسجد النبى و مسجد الحرام براى تصحيح قرائتشان.
2. يادآورى حساب سال
- روحانى در تخميس مال زائران هادى باشد يعنى فقط مسئله را مطرح كند و اصرارى بر تخميس نداشته باشد. هرگز نبايد زائرى را به تصحيح نماز يا حسابرسى اموالش يا پرداخت آن وادار كرد. وظيفه شرعى روحانى، بيان مسائل نماز و خمس و دعوت آنها به عمل به واجبات است نه اجبار آنان به اين امور.
- از زائران خواسته شود كه براى حسابرسى خمس و پرداخت وجوه شرعى خود به دفتر مرجع تقليد خود يا نماينده وى مراجعه و براى اين مسأله اقدام نمايند.
3. بيان كيفيت وصيتنامه
كيفيت وصيت نامه نوشتن، به زائران آموزش داده شود، به ويژه در مورد شرايط وصى و وصيت مالى كه بيش از ثلث نباشد و نوشتن نماز و روزه‌هاى قضا در وصيتنامه.
با بيان فضائل دفن در حرمين شريفين، زائران به وصيت به دفن در آن مكان‌هاى مقدس ترغيب شوند، زيرا در صورتى كه زائرى در حرمين فوت كند آوردن جنازه او به ايران بسيار مشكل است و عوامل كاروان و ستاد حج را در گير ميكند. از اينرو بايد به گونه‌اى تبليغ شود كه زائران تمايل خود را به دفن در حرمين در صورت فوت نشان دهند و به خانوادههايشان اعلام كنند. براى توجيه آنان روايات زير بويژه روايت سوم ميتواند مورد استفاده واقع شود.
قال أبوعَبْدِ اللَّهِ( ع):َ «مَنْ مَاتَ فِى طَرِيقِ مَكَّةَ ذَاهِباً أَوْ جَائِياً أَمِنَ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ.» 5
قال أبوعَبْدِ اللَّهِ (ع): «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): مَنْ أَتَى مَكَّةَ حَاجّاً وَ لَمْ يَزُرْنِى إِلَى الْمَدِينَةِ جَفَوْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ مَنْ أَتَانِى زَائِراً وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِى وَ مَنْ وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِى وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ مَاتَ فِى أَحَدِ الْحَرَمَيْنِ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ لَمْ يُعْرَضْ وَ لَمْ يُحَاسَبْ وَ مَنْ مَاتَ مُهَاجِراً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حُشِرَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ أَصْحَابِ بَدْرٍ» 6
قال أبوجعفر (ع): «وَ مَنْ مَاتَ مُحْرِماً بُعِثَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مُلَبِّياً بِالْحَجِّ مَغْفُوراً لَهُ وَ مَنْ مَاتَ فِى أَحَدِ الْحَرَمَيْنِ بَعَثَهُ اللَّهُ مِنَ الْآمِنِينَ وَ مَنْ مَاتَ بَيْنَ الْحَرَمَيْنِ لَمْ يُنْشَرْ لَهُ دِيوَانٌ وَ مَنْ دُفِنَ فِى الْحَرَمِ أَمِنَ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ مِنْ بَرِّ النَّاسِ وَ فَاجِرِهِمْ» 7
4. استحباب كوتاه نكردن موى سر و صورت
كوتاه نكردن موى سر و صورت در عمره مفرده از يك ماه پيش از سفر مستحب است و در عمره تمتع اين استحباب از اوّل ذى القعده است و اگر نشد از اوّل ذى الحجّه
قال أبوعَبْدِ اللَّهِ (ع): «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ شَوَّالٌ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ فَمَنْ أَرَادَ الْحَجَّ وَفَّرَ شَعْرَهُ إِذَا نَظَرَ إِلَى هِلَالِ ذِى الْقَعْدَةِ وَ مَنْ أَرَادَ الْعُمْرَةَ وَفَّرَ شَعْرَهُ شَهْراً» 8
5. پيش نيازهاى احرام
- از آنجا كه كاروان‌هاى مدينه بعد، بايد در جحفه محرم شوند بايد به زائران اعم از مرد و زن مؤكداً يادآور شوند كه لباس‌هاى احرام خود را پيش از سفر وارسى كنند كه معطر نباشد و آن را جداى از اشياء خوشبو در دسترس بگذارند تا هنگام محرم شدن،لباس‌هاى احرام آنان با بار اصلى به مكه نرفته باشد.
- در مورد لباس احرام به ويژه لباس بانوان تذكر داده شود كه نازك و بدن نما نباشد، و به قدرى ضخيم باشد كه در فصل گرما كه بر اثر عرق كردن لباس به بدن مى‌چسبد، بدن نما نشود.
- خانم‌ها به شرط اين كه با پزشك متخصص بانوان مشورت كرده باشند و ضررى متوجه آنان نباشد ميتوانند براى جلوگيرى از عادت ماهيانه، دارو استفاده كنند. در ضمن، تذكر اين نكته به بانوان كه اگر در هنگام احرام مبتلا به عذرى شوند، مشكلى براى اعمالشان پيش نميآيد، سبب رفع اضطراب و نگرانى آنان ميشود.
- به طور كلى خانمهاى غير يائسه از شوهرانشان اجازه نذر كردن بگيرند زيرا ممكن است لازم شود پيش از ميقات با نذر محرم شوند و در آنجا دسترسى به همسرانشان ممكن نباشد.
6. تذكر نكاتى درباره نيابت
- اولاً شرايط نيابت به طور واضح و صريح براى زائران گفته شود و ثانياً افرادى كه در كاروان نايب هستند، شناسايى شده و حتماً نسبت به وجود شرايط در آنان دقت لازم به عمل آيد تا پس از سفر و هنگام اعمال به مشكل برخورد نكنند. مخصوصاً كسانى كه از نماز صحيح معذور هستند يا خودشان مستطيع هستند كه در اين موارد نيابتشان اشكال دارد و به فتواى برخى از مراجع مانند امام راحل اصلا احرامشان صحيح نيست و چون به ميقات آمده و استطاعت طريقى نيز حاصل شده، بايد براى خودشان حجّ بجاى آورند.
- خدمه كاروان‌ها نيز نسبت به نيابت توجيه شوند، زيرا ممكن است به هنگام اعمال حجّ، مشكلى براى كاروان پيش آيد كه به ناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند و به فتواى برخى از فقهاء عذر طارى مُخلّ به نيابت است. لازم است در اين خصوص يك جلسه توجيهى براى عوامل در ايران گذاشته شود و مسائل مربوطه توسط روحانى كاروان تبيين شود.
7. كيفيت نماز در فرودگاه و هواپيما
از آنجايى كه احتمال دارد پرواز كاروان در رفت يا برگشت، نزديك يا در وقت نماز صورت بگيرد، يادآورى چند نكته در اين خصوص به زائران ضرورى است:
- اگر در اول وقت نماز، در سالن انتظار فرودگاه هستند، سعى كنند باطهارت باشند تا اگر فرصت شد نماز را بتوانند سريع بخوانند و سوار هواپيما شوند.
- اگر فرودگاه در خارج از شهر و بعد از حدّ ترخص واقع شده باشد ولو مسافتش تا شهر كمتر از چهار فرسخ باشد ، بايد به زائر توجه داد كه نماز را شكسته بخواند. حدّ ترخص يعنى به مقدارى از شهر دور شوند كه صداى اذان شهر شنيده نشود و ديوارهاى شهر را نتوان به خوبى تشخيص داد. لازم نيست چهار فرسخ از شهر دور شده باشند تا نماز شكسته شود.
- اگر زائران مى دانند كه پس از سوار شدن به هواپيما، وقت نماز داخل مى شود به گونه‌اى كه امكان خواندن نماز پس از پياده شدن از هواپيما نباشد و نماز قضا ميشود، بايد پيش از سوار شدن وضو بگيرند تا هنگام نماز خواندن در هواپيما به راحتى بتوانند به وظيفه خود عمل كنند.
- نماز در هواپيما در صورت امكان بايد به حالت ايستاده ولو در راهروهاى هواپيما با مراعات قبله و ساير شرايط خوانده شود و چنانچه در حالت ايستاده ممكن نباشد و مسؤولان اجازه ندهند، به حالت نشسته و در صورت امكان رو به قبله نماز خوانده شود. بهرحال هر مقدار از شرايط نماز كه ممكن بود بايد مراعات كنند و اگر امكان ركوع و سجود نبود براى آنها اشاره كند و چنانچه نماز در هواپيما با مراعات شرايطى كه گفته شد خوانده شود نماز صحيح است.
8. بيان كيفيت نماز در مكه و مدينه
كيفيت خواندن نماز در مكه و مدينه و مسجدالنبى و مسجدالحرام، در ايران براى زائران توضيح داده شود بويژه كيفيت نماز در عرفات و منا كه براى گروهى از زائران كه ده روز در مكه بوده اند، در مشاعر هم تمام است و براى آنان كه كمتر از ده روز در مكه بوده اند، نماز در عرفات و منا شكسته است.
9. بيان ثواب نماز در مسجدين شريفين
بيان عنايت الهى به نمازگزاران در مسجدالنبى(ص) و مسجدالحرام، موجب اهتمام آنان به شركت در نمازهاى جماعت است:
جَمِيل بْن دَرَّاجٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) يَقُولُ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): مَا بَيْنَ مِنْبَرِى وَ بُيُوتِى رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ وَ مِنْبَرِى عَلَى تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ وَ صَلَاةٌ فِى مَسْجِدِى تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِيمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ.» قَالَ جَمِيلٌ: قُلْتُ لَهُ: «بُيُوتُ النَّبِىِّ (ص) وَ بَيْتُ عَلِىٍّ مِنْهَا؟» قَالَ: «نَعَمْ وَ أَفْضَلُ.» 9
أَبو الصَّامِتِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): «صَلَاةٌ فِى مَسْجِدِ النَّبِىِّ(ص) تَعْدِلُ بِعَشَرَةِ آلَافِ صَلَاةٍ » 10
ابو صامت از امام صادق (ع) نقل كرد كه فرمود: «نماز در مسجد النبى(ص) برابر با ده هزار نماز است.»
قَالَ الصَّادِقِ (ع): «مَكَّةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ(ص) وَ حَرَمُ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طَالِبٍ (ع) وَ الصَّلَاةُ فِيهَا بِمِائَةِ أَلْفِ صَلَاةٍ وَ الدِّرْهَمُ فِيهَا بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ الْمَدِينَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ (ص)وَ حَرَمُ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طَالِبٍ (ع) الصَّلَاةُ فِيهَا بِعَشَرَةِ آلَافِ صَلَاةٍ وَ الدِّرْهَمُ فِيهَا بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ الْكُوفَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ (ص) وَ حَرَمُ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طَالِبٍ (ع) وَ الصَّلَاةُ فِيهَا بِأَلْفِ صَلَاةٍ وَ سَكَتَ عَنِ الدِّرْهَمِ.» 11
رَوَى أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِىُّ عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ (ع) أَنَّهُ قَالَ مَنْ صَلَّى فِى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ صَلَاةً مَكْتُوبَةً قَبِلَ اللَّهُ بِهَا مِنْهُ كُلَّ صَلَاةٍ صَلَّاهَا مُنْذُ يَوْمَ وَجَبَتْ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَ كُلَّ صَلَاةٍ يُصَلِّيهَا إِلَى أَنْ يَمُوتَ.» 12
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) الصَّلَاةُ فِى مَسْجِدِى كَأَلْفِ صَلَاةٍ فِى غَيْرِهِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَإِنَّ الصَّلَاةَ فِى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِى مَسْجِدِى.» 13
وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع) لِأَبِى حَمْزَةَ الثُّمَالِىِّ الْمَسَاجِدُ الْأَرْبَعَةُ الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَ مَسْجِدُ الرَّسُولِ (ص) وَ مَسْجِدُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَسْجِدُ الْكُوفَةِ يَا أَبَا حَمْزَةَ الْفَرِيضَةُ فِيهَا تَعْدِلُ حَجَّةً وَ النَّافِلَةُ تَعْدِلُ عُمْرَةً.» 14
10. بيان فضيلت شركت در نماز جماعت اهل سنت
روايات زيادى در فضيلت و استحباب نماز جماعت با اهل سنت از معصومين (عليهم‌السلام) رسيده كه اختصاص به مسجد النبى هم ندارد بلكه در مساجد ديگر مكه و مدينه نيز اين حكم جارى است. به گوشهاى از اين روايات اشاره ميشود:
قال أَبو عَبْدِ اللَّهِ (ع):« مَنْ صَلَّى مَعَهُمْ فِى الصَّفِّ الْأَوَّلِ كَانَ كَمَنْ صَلَّى خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) فِى الصَّفِّ الْأَوَّلِ.» 15
إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ لِى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): «يَا إِسْحَاقُ أَ تُصَلِّى مَعَهُمْ فِى الْمَسْجِدِ؟» قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: «صَلِّ مَعَهُمْ فَإِنَّ الْمُصَلِّىَ مَعَهُمْ فِى الصَّفِّ الْأَوَّلِ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ فِى سَبِيلِ اللَّهِ» 16
عَلِىُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِى كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: «صَلَّى حَسَنٌ وَ حُسَيْنٌ خَلْفَ مَرْوَانَ وَ نَحْنُ نُصَلِّى مَعَهُمْ.» 17
سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مُنَاكَحَتِهِمْ وَ الصَّلَاةِ خَلْفَهُمْ؟ فَقَالَ: «هَذَا أَمْرٌ شَدِيدٌ لَنْ تَسْتَطِيعُوا ذَاكَ. قَدْ أَنْكَحَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ صَلَّى عَلِىٌّ (ع) وَرَاءَهُمْ» 18
11. بيان كيفيت نماز خواندن اهل سنت
بيان كيفيت نماز اهل سنت در مسجدالنبى(ص) و مسجدالحرام و ديگر مساجد مكه و مدينه، به زائران ايرانى در همراهى دقيق با جماعت كمك مى كند:
امام جماعت مسجد النبى (ص) و مسجد الحرام معمولا اين گونه نماز ميخوانند:
- امام جماعت، پس از گفتن تكبيرة الاحرام دعاى استفتاح را ميخواند كه مختصر آن اين است:
سبحانك اللهم و بحمدك و تبارك اسمك و تعالى جدك و لا اله غيرك. بعد از آن، استعاذه را مى گويد و "بسمله" را در تمام نمازها آهسته گفته و سورۀ حمد را ميخواند و پس از آن مقدارى از قرآن را تلاوت ميكند.
- معمولا در نماز صبح اگر سوره كاملى بخواند يكى از سورههاى از "ق" تا "عمّ" را و در نماز مغرب يكى از سورههاى از ضحى تا آخر قرآن را و در بقيه نمازها از سوره "عمّ" تا "والضحى" را انتخاب ميكند. گاهى هم مقدارى از قرآن را كه به اندازه يكى از اين سورهها باشد ميخواند.
- در ركوع يك يا سه يا بيشتر سبحان ربى العظيم ميگويد و در هنگام سر برداشتن سمع الله لمن حمده گفته و مؤذن ميگويد: ربنا و لك الحمد امّا امام جماعت چون پس از ركوع بايستد ميگويد: ربنا و لك الحمد حمدا كثيرا طيبا مباركا ملء السموات و ملء الارض و ملء ما شئت من شىء بعد و با گفتن الله اكبر به سجده ميرود.
- در سجده سه مرتبه سبحان ربى الاعلى گفته و گاهى دعاهايى نيز ميخواند. بين دو سجده دو بار ميگويد: رب اغفر لى و بعد از آن ميگويد:
وارحمنى و اجبرنى و ارفعنى و ارزقنى و انصرنى و اهدنى و عافنى و اعف عنى. پس از آن به سجده دوم رفته و مانند سجده اول عمل ميكند و سر از سجده كه برداشت، بدون جلسه استراحت، بلند ميشود و ركعت دوم را ميخواند ولى قنوت نميگيرد.
- در تشهد انگشت سبابه را حركت ميدهد و ميگويد:
التحيات لله و الصلوات و الطيبات السلام عليك ايها النبى و رحمة الله و بركاته السلام علينا و على عباد الله الصالحين اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا عبده و رسوله سپس به ركعت سوم ميپردازد و در آن فقط سوره فاتحه را ميخواند.
- در تشهد آخر نماز ميگويد:
التحيات لله و الصلوات و الطيبات السلام عليك ايها النبى و رحمة الله و بركاته السلام علينا و على عباد الله الصالحين اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا عبده و رسوله اللهم صل على محمد و على آل محمد كما صليت على ابراهيم و على آل ابراهيم انك حميد مجيد اللهم بارك على محمد و على آل محمد كما باركت على ابراهيم و على آل ابراهيم انك حميد مجيد اعوذ بالله من عذاب النار و عذاب القبر و فتنة المحيا و الممات و فتنة المسيح الدجال السلام عليكم و رحمة الله السلام عليكم و رحمة الله. يك سلام به طرف راست و يك سلام به طرف چپ ميدهد.
- در بيشتر روزها پس از نماز واجب صداى مؤذن به گوش ميآيد كه الصلوة على الاموات يا على الرجل يا على المرأة يرحمكم الله با اين صدا مردم را به نماز ميت دعوت ميكند كه در آن چهار تكبير ميگويد. پس از تكبير اول سورۀ فاتحه را ميخواند پس از تكبير دوم بر پيامبر صلوات فرستاده و پس از تكبير سوم به مرده دعا ميكند و تكبير چهارم را گفته كمى مكث ميكند بعد يك سلام ميدهد السلام عليكم و رحمة الله .
12. نكات قابل ذكر در مورد نماز با اهل سنت
- اذان صبح 19 را هنگام طلوع فجر و اذان ظهر را پس از زوال شمس ميگويند لذا بعد از اين دو اذان وقت نماز صبح يا ظهر داخل شده است. اذان مغرب را هنگام غروب خورشيد ميگويند كه به فتواى بعضى از مراجع وقت داخل شده ولى به فتواى كسانى كه مغرب را به زوال حمرۀ مشرقيه ميدانند وقت داخل نشده است.
- يك ساعت پيش از اذان صبح، اذانى براى نماز شب گفته ميشود. بايد به زائر تذكر داده شود با اين اذان نميتوان نماز صبح را خواند. امّا بعد از اذان دوم و پيش از اقامه نماز جماعت،مى توانند نماز صبح خود را بخوانند.
- معمولا فاصله بين اذان صبح (اذان دوم) و اقامه آن بيست دقيقه و بين اذان ظهر اقامه آن 15 دقيقه و بين اذان و اقامه مغرب 10 دقيقه و بين اذان و اقامه عشا 25 دقيقه فاصله مياندازند و گاهى ممكن است كم و زياد نيز بشود.
- در بين اذان و اقامه زائران مى‌توانند نماز يا قرآن بخوانند.
- معمولا در نماز صبح روزهاى جمعه، امام جماعت پس از حمد، سوره "الم تنزيل" را كه سجده واجب دارد، مى‌خواند. وقتى آيه سجده را تلاوت كرد، به سجده مى رود و سپس بلند شده و دنباله نماز را مى خواند. به زائران تذكر داده شود در اين گونه موارد، با آنان همراهى كنند. مناسبت است صبحهاى جمعه پس از اذان صبح نماز صبح را فرادى بخوانند و آنگاه در جماعت شركت كنند.
- در مكه و مدينه معمولاً در نمازها قنوت نميگيرند مگر در مواقعى كه پيشآمد سختى براى اهل سنت رخ بدهد. در اين صورت پس از ركوع قنوت بجا مى‌آورند. در اينگونه موارد قنوت گرفتن با آنان (پس از ركوع) مشكلى پيش نمى‌آورد. همچنين از آنجايى كه قنوت در بين ما مستحب است، در صورتى كه به آنان اقتدا كرده و در نمازها قنوت نگيرد، ترك آن اشكال ندارد.
- در حال نماز، غالب اهل سنّت، دست‌بسته نماز ميخوانند. بايد به زائران تذكر داده شود كه نبايد دست بسته نماز بخوانند در غير اينصورت كار حرامى مرتكب شده و نمازشان اشكال پيدا ميكند.
- اهل سنت در نماز صبح و مغرب و عشا، پس از اتمام حمد، "آمين" مى‌گويند ولى گفتن "آمين" براى شيعه حرام و بدعت است پس نبايد گفته شود؛ و به جاى آن الحمد لله رب العالمين بگويند.
- اهل سنت،پس از ركوع توقّف طولانى دارند كه در آن دعاهايى خوانده ميشود، زائران نيز مراعات كنند و با عجله به سجده نروند، بلكه منتظر تكبير مكبّر باشند.
- امام جماعت در ركعاتى كه تشهد ندارد، وقتى از سجده سر برميدارد،بلافاصله و بدون جلسه استراحت، بر مى خيزد. بايد براى زائران توضيح داد كه جلسه استراحت را هرچند بسيار كوتاه بجاى آورند و سپس براى ادامه نماز بايستند.
- برخى از اهل‌سنّت در هنگام خواندن تشهّد انگشت سبابه را تكان مى‌دهند كه اين كار لزومى ندارد.
- بعضى از مذاهب اهل سنّت بعد از نماز صبح و نماز عصر، خواندن نماز مستحب را جايز نمى‌دانند هرچند در فقه شيعه نيز كراهت دارد (بجز نمازهاى خاص) لذا تذكّر داده شود كه در آن وقت نافله نخوانند و چنانچه نماز صبح نخوانده‌اند يا به فتواى مرجعشان بايد مجدداً بخوانند، پيش از نماز جماعت بخوانند.
13. حكم سجده در مكه و مدينه
- اهل سنت سجده بر هر چيزى را جايز ميدانند. از اين رو بر فرش و سجاده و پلاستيك و ... سجده ميكنند ولى در فقه در اهل البيت(ع) سجده بر زمين و سنگ و شن و خاك و هر چيزى كه اززمين برويد و خوردنى و پوشيدنى نباشد، جايز است لذا در مواردى كه زائران در جايى هستند كه تقيه معنا ندارد (مانند داخل هتل يا در عرفات و مشعر و منا...) بايد سجده بر مايصّح السجود عليه باشد.
14. نحوه بيان مناسك و احكام حج در جلسات ايران
- تعدادى از زائران تحت تأثير گفته‌هاى كسانى كه در سالهاى قبل به حج مشرف شده‌اند، اضطراب و دلهره و ترس از باطل شدن اعمال يا ناتوانى در انجام آن را دارند. روحانيون بايد به گونه‌اى مناسك و احكام حج را بيان كنند كه نه تنها در آنان اضطراب و نگرانى ايجاد نشود بلكه ترس القائى نيز برطرف شود، زيرا اضطراب و ترس از مواردى است كه مى تواند مشكلات زيادى را براى زائران و كاروان بوجود آورد.
- در جلسات اول در ايران به زائران يادآورى شود كه اعمال عمره و حجّ دقيق است ولى دشوار نيست، و در صورتى كه به طور منظم و مرتب در جلسات آموزشى شركت كنند و مطالب را كاملاً ياد بگيرند و به كار ببندند هيچكس اعمالش ناقص يا باطل نخواهد شد.
- اين نكته به زائران اعلام شود كه در طول سفر روحانيون در كنار شما هستند و در هر لحظه از شب يا روز ميتوانند به او دسترسى داشته باشند. پس اگر سؤالى، شبهه‌اى يا مشكلى پيش آمد، مى‌توانند در اسرع وقت سؤال كنند و مطابق وظيفه خود عمل نمايند.
- به زائران توصيه مؤكد شود كه پيروى از روحانيون و همراه بودن با آنان در انجام دادن اعمال و مناسك سبب ميشود كه بتوانند اعمال را درست و بدون اشكال انجام دهند. اما اگر با كسانى كه در سالهاى قبل به حج يا عمره مشرف شده‌اند همراه شوند و در اعمال به مشكلى برخورد كنند، چه بسا سبب باطل شدن اعمال يا كفاره ميشود.
- زائر را به اين نكته آگاه كنيد كه روحانيون حج براى اين كه به عنوان روحانى در خدمت زائران خانه خدا قرار گيرند بايد از مراحل متعددى بگذرند، امتحانات متعددى از آنان گرفته ميشود و اگر در اين آزمون‌ها موفق نشوند به عنوان روحانى حج اعزام نميشوند. بنابر اين اگر در مسجد الحرام يا مشاعر از كاروان جدا افتاديد و سؤال يا مشكلى برايتان پيش آمد، مى‌توانيد از روحانيون ديگر بپرسيد و به آنچه ميگويند، اعتماد نماييد.
- از زائرانى كه در نمازشان مشكلى دارند خواسته شود براى تصحيح نمازشان در ايران، اقدام كنند؛ امّا اگر به هر دليل از عهده اين كار برنيامدند، تدبيرى اتخاذ شود كه افزون بر خواندن نماز، به كسى هم كه نمازش صحيح است، براى خواندن نماز طواف نيابت دهند.
- بيان مسائل بانوان حتّيالامكان به عهده معينه كاروان باشد و از دخالت كردن در اين امور خوددارى شود زيرا معينهها بيشتر از آقايان با اين مسائل آشنا هستند و زنان نيز به راحتى و بدون رودرباستى مشكلاتشان را با آنان در ميان ميگذارند، امّا در صورتى كه در كاروان معينه وجود ندارد، بايد در همان ابتداى جلسات در ايران جلسه جداگانه‌اى براى خانم‌ها گذاشته شود و مسائل و احكام به طور صريح و شفاف گفته شود. به آنان يادآورى شود كه اگر در حين احرام عذرى پيش آمد، حتماً براى آشنايى به وظيفه خود براى احرام عمره تمتع يا حج افراد و ورود به مسجد، به روحانى كاروان مراجعه كنند.
- در كاروان‌هاى مدينه قبل، پيش از رفتن به مسجد شجره خانمهاى معذور شناسايى شوند تا در مدينه به نذر محرم گردند و نيازى به ورود به مسجد نداشته باشند.
- تذكر اين نكته ضرورى است كه زنان معذور پس از محرم شدن بايد محرمات احرام را تا روزى كه پاك ميشوند و اعمال را انجام ميدهند مراعات كنند و رواياتى كه در مورد زنان در حال حيض رسيده و باقى ماندن در احرام و فضيلت آن ذكر شود و به آنان دلدارى داده شود. برخى از اين روايات عبارتند از:
قال رسول الله (ص):«حيضُ يَوْمٍ لَكُنَّ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ صِيَامٍ نَهَارُهَا وَ قِيَامٍ لَيْلُهَا» وَ قَالَ (ص): «مَنْ مَاتَتْ فِى حَيْضِهَا مَاتَتْ شَهِيدَةً» 20
- براى بانوان كاروان‌هاى مدينه بعد نيز يادآورى شود كه چنانچه در زمان احرام عادت باشند، هرچند در ميقات مشكلى ندارند ولى براى بقيه اعمال بايد صبر كنند تا پاك شوند. در مورد تبديل نوع حج از تمتع به افراد نيز به آنها تذكر داده شود.
- به زائران گوشزد شود كه پيش از رفتن به ميقات لباس احرام خود را وارسى كنند كه معطر نباشد، حاشيه آن دوخته نباشد (به فتواى برخى از فقها لباس احرامى كه حاشيه‌اش دوخته است اشكال دارد)، پاك و تميز باشد، چون ممكن است در ميقات به اين مشكلات برخورد كنند و در آنجا فرصت تعويض آن نباشد.
15. ارجاع احتياط واجب به فالاعلم
در مواردى كه در مناسك يا توضيح المسائل فارسى يا عربى مراجع تقليد حكم مسئله را به صورت احتياط واجب يا اشكال يا محل تأمل و تردد و مانند آن فرموده‌اند، مقلد ميتواند در آن مسائل به فالاعلم يا مساوى با مرجعش رجوع كند. براى آسان شدن كار مقلدين بدون اين كه اجبارى در اين كار باشد آنان را به اين كار راهنمايى كنيد يا فتواى فالاعلم را براى آنان بيان نماييد. بعضى از مواردى كه رجوع در آنها كار گشا ميباشد عبارتند از:
نماز در قسمت قديمى مسجد الحرام و مسجد النبى (ص)؛
احرام در قسمت قديم مسجد شجره؛
استظلال در شب، و در شهر مكّه و عرفات و منا؛
احرام از مكّه قديم؛
استفاده از كمربند دوخته و هميان و كيف و دمپايى دوخته و...