65«بى‌شك سفر حج به‌سوى مركز جهان اسلام در شهر مكه، بدون تمهيدات فراوان و سختى‌ها و تحمّل مشقّات، امكان‌پذير نيست؛ چنان‌كه پيامبر(ص) مى‌فرمايد: «حج عالى‌ترين نوع جهاد است». زائر خانه معشوق مى‌بايست درگير مجاهده‌اى معنوى شود؛ مجاهده‌اى كه فرجام آن به تمام فداكارى‌ها و مشقّت‌ها معنا مى‌دهد؛ زيرا سفر حج به‌سوى خانه خدا براى كسى كه جهاد درونى مى‌ورزد، متضمّن ملاقاتى با صاحب‌خانه است؛ همو كه در مركز آن كعبۀ ديگر، يعنى قلب فرد نيز منزل دارد». 1
گرچه در جاى خود بايد به غريزه‌ها و خواسته‌ها اهتمام ورزيد و پاسخ داد، نبايد از نظر دور داشت كه نفس آدمى زياده‌خواه و سيرى‌ناپذير است و پاسخ دادن به خواسته‌ها و نيازهاى آن، در كنترل و سامان‌دهى آن، كافى نيست، بلكه گاهى بايد او را از خواسته‌هايش محروم داشت و به آب رياضت غسلش داد تا قلب از كدورت‌ها صفا يابد:
اگر دل از غم دنيا جدا توانى كرد
نشاط و عيش به باغ بقا توانى كرد
اگر به آب رياضت برآورى غسلى
همه كدورت دل را صفا توانى كرد
ز منزل هوسات ار دو گام، بيش نهى
نزول در حرم كبريا توانى كرد 2
عالمان و عارفان پيشين، موسم حج را بهترين فرصت براى رياضت نفس مى‌دانستند و از اين زمان بيشترين بهره را براى تهذيب نفس و پيراستن دل از زنگارها مى‌بردند. نمونۀ اين مطلب را در عارف بزرگى همانند ابن عربى مى‌بينيم كه «بارورترين ايام زندگى او در روزگارى بود كه در مكه اقامت گزيد و در همين ايام رياضت بود كه بنابر گفته او به فتوحات قلبى و شهود دست يافت و حاصل همان فتوحات، كتاب «فتوحات مكيه» او شد كه اكنون به عنوان يكى از بزرگ‌ترين كتاب‌هاى عرفانى در اختيار ماست.