25نقش عقل در شكل‌گيرى هويت و ارزش‌گذارى شخصيت انسان و جهت دادن به رفتار او و رقم زدن آينده و سرنوشت او بسيار مهم است. عقل، عامل تمايز انسان از ساير جانداران و دليل برترى او بر آنهاست؛ هرچند حيوانات نيز ادراك غريزى دارند، اما اين ادراك بسيار محدود است. در مقابل، انسان با كمك عقل خود مى‌تواند اشياء را از هم بازشناسد، كنار هم گذارد، يكى را بر ديگرى برترى دهد و از مقدمات به نتايج دلخواهش برسد؛ آن‌گاه قوانين و اصولى را وضع كند كه براى اجرا كارآمد و مؤثر است. البته اين همه را بايد با نگاهى فراگير، واقع‌بينانه و به دور از هرگونه تعصب انجام داد. با كمك عقل و خرد است كه انسانِ بلند همت، در مسير پيشرفت خود گام‌هاى بزرگ برداشته و به مراتبِ والاى ترقى و كمال دست مى‌يابد.
جايگاه عقل در قرآن و حديث
بنابر آنچه گفته شد، مى‌بينيم كه قرآن مجيد در آيات فراوانى، بر عقل و اهميت آن تأكيد كرده و مى‌فرمايد: وَ مٰا يَذَّكَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ ؛ «و جز خردمندان [اين حقايق را درك نمى‌كنند، و] متذكر نمى‌گردند». (بقره: 269)
نيز مى‌فرمايد: قَدْ بَيَّنّٰا لَكُمُ الْآيٰاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ؛ «ما آيات [و راه‌هاى پيش‌گيرى از شر آنها] را براى شما بيان كرديم، اگر انديشه كنيد». (آل عمران: 118)
و در جاى ديگر نيز تصريح مى‌كند: