12معنويت و دين در جهان». از دو باور مهم حج و مهدويت قابل برداشت است.
بنابراين بايد درباره نقش تأثيرگذارى اين دو موضوع در هم و نيز تأثيرگذارى آنها در ساماندهى جامعه، بيشتر تحقيق و پژوهش شود كه هدف اين نوشتار نيز همين است.
در روايات اسلامى تعبيرات آموزنده و سازنده‌اى درباره حج ديده مى‌شود و از مجموع آنها مى‌توان گفت كه اين مناسك بزرگ، داراى چهار بعد است:
1. بعد اخلاقى و عبادى؛
2. بعد سياسى و اجتماعى؛
3. بعد فرهنگى؛
4. بعد اقتصادى.
در بعد سياسى و اجتماعى، هرگاه اين مراسم طبق دستور اسلام انجام شود، سبب عزت مسلمانان، تحكيم پايه‌هاى دين، وحدت كلمه، مايه قدرت و شوكت برابر دشمنان و اعلام برائت از مشركان مى‌شود.
اين كنگره عظيم الهى، بهترين فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نيروهاى خويش، تقويت پيوند برادرى، خنثا كردن توطئه‌هاى دشمنان و باطل كردن نقشه‌هاى شيطانى آنها مى‌دهد.
وجود مجموعه‌اى چنين فراگير و همگانى با انگيزه‌هاى بسيار والاى معنوى در دنيا بى‌نظير است. افسوس كه مسلمانان هنوز قدرت عظيم حج را در نيافته‌اند، وگرنه هر سال مى‌توانستند زير سايه آن، بزرگ‌ترين خدمت را به اسلام بكنند و شديدترين ضربه را بر پايه كفر بزنند؛ به