64 «لِما فيهِ مِنْ إِذْلالِ النَّفْسِ وَ إِتعابِ الْبَدَنِ وَ هِجْرانِ الْاَهْلِ و التَّغَرُّبِ عَنِ الْوَطَنِ وَ رَفْضِ الْعاداتِ وَ تَرْكِ اللَّذاتِ وَ الشَّهَواتِ وَ الْمُنافِراتِ وَ الْمَكْرُوهاتِ وَ إِنْفاقِ الْمالِ وَ شَدِّ الرِّحالِ وَ تَحَمُّل مَشاقِّ الْحِلِّ وَ الْإِرْتِحالِ وَ مُقاساةِ الْأَهْوالِ وَ الْإِبْتِلاءِ بِمُعاشَرَةِ السَّفَلَةِ وَ الْأَنْذالِ فَهُوَ حينَئِذٍ رِياضَةٌ نَفْسانِيَّةٌ وَ طاعَةٌ مالِيَّةٌ وَ عِبادَةٌ بَدَنِيَّةٌ قَوْلِيَّةٌ وَ فِعْلِيَّةٌ و وُجُودِيَّةٌ وَ عَدَمِيَّةٌ وَ هذَا الْجَمْعُ مِنْ خَواصِّ الْحَجِّ» ¹

«چراكه حج، مشتمل است بر ذلّت نفس، رنج تن، دورى از خانواده و وطن، ترك عادات و لذّات و شهوات و ترك آنچه كنار گذاشتنش بر ما سخت و دشوار است و نيز موجب صرف مال و تأمين وسايل سفر و تحمل سختى‌ها و هراس‌هاى آن و تن دادن به مشكلات ناشى از سفر حج از قبيل همراهى با

انسان‌هاى پست و فرومايه مى‌باشد. به همين دليل حج نوعى رياضت نفسانى و اطاعت مالى و عبادت بدنى اعم از گفتارى و رفتارى، وجودى و عدمى است و آنچه برشمرديم از ويژگى‌هاى حج محسوب مى‌شود.» ²

تعريف حج از ديدگاه معرفتى

از منظر معرفتى، حج يعنى قصد و عزيمت بر انجام اعمال و مناسكى كه موجب مى‌شود آنچه از انسان فوت شده است، جبران گرديده و مسير شخص از معصيت به طاعت و از شقاوت به سعادت و رستگارى منتهى شود. از اين‌رو امام باقر(ع) در پاسخ به شخصى كه پرسيد: