62امام صادق(ع) در يكى از فرازهاى حديث عقل و جهل فرمودند:

«وَ الْحَجُّ وَ ضِدُّهُ نَبْذَ الْمِيثَاق» ¹

«حج (از جنود عقل) و ضدش نقض عهد (از جنود جهل) است.»

نكته و اشاره

برخى حج را قصد پى در پى معنا نموده‌اند كه از ساير معانى ذكر شده براى حج، مناسب‌تر به نظر مى‌رسد. ²چنانكه امام صادق(ع) به عيسى‌بن ابى منصور مى‌فرمايد:

«يا عِيسَي إِنِّي أُحِبُّ أَنْ يَرَاكَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيمَا بَيْنَ الْحَجِّ إِلَي الْحَجِّ وَ أَنْتَ تَتَهَيَّأُ لِلْحَجِّ» ³

«اى عيسى! دوست دارم كه خداوند در فاصله ميان دو حج، تو را در حال آماده شدن براى حج بعدى ببيند.»

تعريف فقهى حج

در پاورقى مبحث حج در كتاب فقه الإمام الصادق(ع) درباره معنا و مفهوم حج آمده است:

«لَا يُفْهَمُ الْحَجُّ عَلي حَقيقَتِهِ بِالدَّرْسِ وَ الْمُطَالَعَةِ إلّا بَعْدَ أدَاءِ فَريضَتِهِ لِأنَّهُ عَمَلِيٌّ لَا نَظَرِيٌّ وَ فِي القَديمِ قَالَ عَالِمٌ كَبيرٌ بَعْدَ أن حَجَّ: الآنَ فَهِمْنَا الْحَجَّ» ⁴