67
فصل سوم:حدود حجاز در نزد متقدمان
ترديد نيست كه حجاز مهمترين بخش از جزيرة العرب است.بطور كلى جاى آن معلوم است ولى حدود دقيق آن روشن نيست.زيرا تعبير«حجاز»قبل از ظهور اسلام(زمانى كه هنوز در جزيرة العرب دولت واحدى كه بر سراسر آن سرزمين فرمان راند تشكيل نشده بود) وجود داشت.
جزيرة العرب در آن زمان مجموعه‌اى از قبايل بود كه هر قبيله در منطقه‌اى زندگى مى‌كرد و حدود جغرافيايى آن منطقه بطور دقيق مشخص نبود.در آن زمان در جزيرة العرب شهرهايى هم بود؛مانند مكه و مدينه كه هر يك از استقلال خود بهره‌مند بود و براى ادارۀ خود قواعد و قوانين خاص خود را داشت.علاوه بر اين،در آنجا اميرنشينها و شيخ‌نشينهايى بود كه هر يك رئيسى داشت و آن رئيس مى‌توانست قدرت و سلطۀ خود را بر بعضى از قبايل توسعه بخشد.بنابراين تقسيمات ادارى-اگر اين تعبير درست باشد-نه ثابت بود و نه پهناور و نه منطبق با تقسيمات جغرافيايى.حجاز هم همين حالت را داشت و به مفهومى ادارى بر يك اقليم،كه تحت ادارۀ واحدى باشد كه امور آن را تنظيم كند،اطلاق نمى‌شد.
پس از اسلام،حجاز يكى از بخشهاى دولت اسلامى گرديد؛دولتى كه در اواخر عهد پيامبر-ص-بيشتر جزيرة العرب را زير نفوذ خود داشت.اين دولت در زمانى كوتاه،پاى از جزيره بيرون نهاد و از اواسط آسيا تا اقيانوس اطلس گسترش يافت.مسلمانان چندان تابع تقسيمات جغرافيايى نبودند و كشور اسلامى بر حسب ضرورت و احوالى كه با آن مواجه بود تقسيم گرديد.تازه آن تقسيمات هم ثابت نبود و بر حسب موقعيت،در آن تغيير و تبديلهايى