1) . ابن‌طفيل از فلاسفۀ بزرگ اسلامى آندلس است كه در فلسفۀ الهى و علوم طب و رياضى معروف است و هم‌عصر فيلسوف معروف ابن‌رشد است. هر دو در قرن ششم هجرى بسر مى‌بردند، دانشمندان با انصاف و محقق اروپا اين‌ها را پايه‌گذار تمدن جديد جهان مى‌شناسند و كتب و نظرياتشان در قرون اول نهضت در اروپا تدريس مى‌شده و آن اندازه كه فلاسفۀ اروپا آن‌ها را مى‌شناسند در ميان مسلمانان شناخته نشدند. ابن‌طفيل در سال 581ه‍- 1186م. وفات نمود. كتاب معروف و باقى او همين كتاب داستان حى بن يقظان است كه به لغات مختلف ترجمه شده و بسيار مورد توجه بعضى از دانشمندان اروپا است. رساله‌اى هم به اين نام شيخ بوعلى سينا تأليف نموده و رسالۀ ديگرى هم به اين نام از فيلسوف و عارف نامى شيخ شهاب‌الدين سهروردى معروف به مقتول است. اين سه رساله به تازگى با شرح و مقايسه‌اى به قلم فاضل معروف معاصر احمد امين به مناسبت هزارۀ بوعلى با هم در مصر طبع شده، ابن‌طفيل در اين رساله به عنوان داستان تمام نظريات خود را دربارۀ فلسفۀ طبيعى و فلكى و الهى و نفس بيان نموده است. ابن‌طفيل در اين داستان چگونگى نشو و نما و افكار و زندگى طفلى را بيان نموده كه در جزيره‌اى خرم دور از محيط آدمى بسر مى‌برد، نطقۀ اين طفل يا به وسيلۀ فعل و انفعال و تأثير حرارت و نور و عناصر در محيط خط استوا تكوين يافته، يا مادرش در جزيرۀ ديگر بسر مى‌برده و برادر آن زن پادشان مغرورى بوده كه او را از ازدواج مانع مى‌شده و او پنهان از برادر به يقظان شوهر كرد، چون طفل خود را بر زمين نهاد. او را در ميان صندوقى پنهان كرده و در آب دريا افكند. صندوق در كنار اين جزيره در ميان شن قرار گرفت و ناله و فغان او آهويى را كه بچه‌هايش را سباع ربوده بود، بدو متوجه ساخت. او را از ميان صندوق بيرون آورد و به شير دادن و پذيرايى او دلگرم شد، كم‌كم مانند مادر چهار دست و پا مى‌دويد و مثل او همهمه و صدا مى‌نمود ولى تدريجاً متوجه شد كه با مادر خود و ديگر حيوانات فرق دارد. حيوانات داراى اسلحۀ شاخ و دندان و چنگال مى‌باشند و براى حفظ از سرما و گرما پشم و مو دارند و عورتشان را عضوى پوشانده، هر چه بخود مى‌نگريست و انتظار مى‌برد كه اين اعضا براى او روييده شود نشد، به خاطرش رسيد كه از شاخ و پوست حيوانات و برگ و چوب درختان براى خود سلاح و لباس تهيه نمايد. پس از مدتى مرگ مادرش (آهو) رسيده، روى زمين افتاد. طفل هر چند با آهنگ مخصوص مادرش را خواند، جوابى نيافت. خيره خيره به اعضاى او نگريست، همه را بجاى خود ديد، دانست كه آنچه از او پذيرايى و مهربانى مى‌نمود و او را مى‌خواند در باطن است، يك يك اعضاى دروين را تشريح نمود تا آن كه قلب را يافت و دانست مركز حيات آنجاست و قدرت از آنجا به ديگر اعضا مى‌رسد. درون آن را خالى يافت، تشخيص داد آن‌كه به او مهربان بود و نوازشش مى‌نمود در آنجا بوده، آنگاه آتش را كشف نمود و آن را اشراف جسم‌ها يافت و از آن براى غذا استفاده نمود، قلب حيوان ديگر را تشريح نمود و هواى گرم مانند آتش در آن يافت، دريافت كه ساكن قلب مثل آن بوده يك يك اعضاى بدن خود و اجسام جامد و نباتات و حيوانات را دقت نمود خاصيت هر چيز و امتياز و اشتراك آن‌ها را دريافت. علاوه بر جسميت، چيزى را يافت كه متصرف در جسم است و از آن تعبير به «نفس» يا «روح» مى‌شود. چون در كوچك و بزرگ موجودات دقت نمود، همه را در حال تكوين و حدوث و تغيير و فنا يافت و همه را خاضع براى قوانين و نظمى نگريست، از اين دقت و مطالعه، با فطرت زنده و عقل بيدراى كه داشت ( به همين جهت نامش حى بن يقظان بود) دانست كه عقل مدبّر و دست حكيمى در موجودات بكار است و همه به او محتاجند. هنگام غروب و طلوع آفتاب و ماه و ستارگان در وضع و نظم آن‌ها فكر مى‌نمود، هر چه بشتر تأمل مى‌كرد، وجود مبدأ و گردانندۀ آن‌ها را ظاهرتر مى‌ديد. در هر موجودى كه جمال و كمال و قدرت و حكمتى مى‌ديد، آن را از فيض و تجلّى آن حكيم مختار مشاهده مى‌نمود. پس از هر چه و هر چيز كاملتر و عاليتر است. او محض كمال و تمام و قدرت و علم است و همه چيز فانى و ذات او باقى است. پس از آن متوجه شد كه آنچه به وسيلۀ آن مبدأ كمال و هستى را درك نموده چيست؟ يك يك حواس ظاهر و باطن خود را بررسى نمود و مسلم شد كه آن‌ها محدودند و جز اجسام و محسوسات را نمى‌توانند درك نمود و آنچه به آن حقيت غير جسمانى ثابت را درك نموده، بايد آن خود غير جسمانى و غير محدود باشد و چون هر چيزى را به ادراك مخصوصى درك نمى‌نمايد و ادراك مبدأ غير متناهى به وسيلۀ ادراك مخصوص جسمانى نيست. پس دست فنا به آن راه ندارد و به وسيلۀ تجربه در حواس، اين حقيقت را كشف نمود كه هر چه ادراك شده از جهت كمال و جمال برتر باشد، لذّت ادراك بيشتر و درد و الم محروميت شديدتر است، پس بالاترين لذات ادراك ذات و صفات حق است و سخت‌ترين رنج‌ها محروميت از اين ادراك مى‌باشد و آنچه او را از اين ادراك و مشاهده باز مى‌دارد، حوائج طبيعى؛ از گرسنگى و تشنگى و گرما و سرما و مانند اين‌هاست، هرچه او را از مشاهدۀ حق بازمى‌داشت و از حال توجه كامل منصرف مى‌كرد موجب ناراحتى و عذاب او مى‌شد از اين جهت خود را از ديگر جانوران ممتاز ديد و شباهت خود را به اجسام نورانى آسمانى بيشتر تشخصى مى‌داد. چه، نگريست كه موجودات آسمان و ستارگان پويسته درحركتند و با روش معين درسيرند، و از عمل و سير خود غافل نيستند. پس مستغرق مشاهدۀ حقّ‌اند. چون خود را شبيه‌ترين موجودات به مخلوقات آسمانى ديد واجب دانست كه هر چه بيشتر شباهت خود را به آن‌ها كامل نمايد، چنان‌كه به حسب سرّ ذات، شبيه است به واجب‌الوجود مطلق و بايد از صفاتى كه او از آن پاك است خود را پاك نمايد و آنچه صفات كمال كه او دارد، خود را به آن بيارايد، و ارادۀ او را اجرا نمايد و به حكم او تن دهد و يكسره تسليم او شود. پس در خود شباهتى به حيوانات ديد و شباهتى به موجودات علوى و شباهتى به واجب‌الوجود. از جهت شباهت به حيوانات، بايد وضع و حد غذاى خود را به قدر ضرورت معين نمايد تا از كمالات خود باز نماند. از جهت شباهت به آسمانى‌ها، بايد مثل آنان غرق مشاهدۀ حق باشد، و پاك و درخشان گردد و مثل آنان گرد خود يا چيزى بگردد و مانند آنان به مادون كمك نمايد. اما از جهت شباهت به ذات مقدس بارى. . . . تا آخر داستان.