15
متوكل و حج
متوكل، خليفه عباسى نيز براى شكستن حرمت حج و بى‌اعتبار ساختن آن در جامعه، بنايى در سامرّا شبيه كعبه ساخت و در نزديكى آن، سرزمينهايى را به نامهاى منا و عرفات و... نامگذارى كرد و آنگاه كه اميران او درخواست رفتن به حج داشتند به آنان پيشنهاد مى‌كرد در همين جا حج گزارده، طواف كنند. 1
در همين دوران نيز تعدادى از صوفيه با ايجاد انحراف در اذهان عمومى، مردم را از رفتن به حج برحذر داشته، به كارى ديگر ترغيب مى‌كردند.
يكى از آنان به مريدى از مريدانش مى‌گويد: «به جاى رفتن به مكه، به خانه‌ات برگرد و به مادرت خدمت كن.» 2
انصراف از حج
ابو حيان توحيدى متكلم معتزلى مشرب، كتابى نوشته بنام «الحج العقلى اذا ضاق الفضاء عن الحج الشرعى» در آن كتاب نقل مى‌كند:
نظام الملك وزير ملكشاه، عازم حج شد، چون در كنار دجله خيمه زد فقيرى كه سيماى صوفيان داشت به چادر وزير آمده نامهاى دربسته را به او داد. وقتى وزير نامه را گشود در آن نوشته شده بود كه: پيامبر - ص - را به خواب ديدم، فرمود برو به حسن (نظام الملك) بگو چرا به مكه مى‌روى؟ حج تو همين جاست مگر تو را امر نكرده بوديم كه پيش اين ترك (ملكشاه)