54است. در اينجا بدون ورود به در آن مباحث كه از حوصلۀ اين مختصر خارج است، تنها به ذكر اين نكته بسنده مى‌گردد كه امروزه مجموعۀ كعبۀ شريف، مسجدالحرام، صفا، مروه و مسعى (فاصلۀ صفا و مروه و مسير سعى)، به صورت ساختمانى واحد (در دو طبقه) درآمده است كه به همراه محوطۀ باز پيرامونى خويش پذيراى حجّاج و عمره‌گزاران هستند. 1 مطابق گزارشها و اخبار موجود، طول مسجدالحرام در سدۀ چهارم هجرى قمرى، 400 ذراع و عرض آن 300 ذراع بوده است. 2 ابن‌بطوطه نيز كه در نيمۀ اوّل قرن هشتم هجرى قمرى به مكّه مشرّف شده، طول مسجدالحرام را 400 ذراع، و عرض آن را تقريباً به همين مقدار مى‌داند. 3
كعبه معظّمه
كعبۀ شريف، اصلى‌ترين جزء، و در واقع جزو اصلىِ حجّ و حرم و مسجدالحرام و مكّۀ مكرّمه است كه جملگى مناسك حجّ و حتّى اعمال و عبادات مسلمين به نحوى با آن مربوط است. كعبه، قبله است و مطاف و مركز توجّه و جهت عبادت و مركز عالَم و حرم امن و خانه‌اى كه به «خانۀ خدا: بيت‌الله» معروف است. انسان، در كنار كعبه، خانۀ خدا، خانۀ مردم، خانۀ خود، وطن خويش، احساس آرامش و تعلّق و توطّن مى‌كند. اينجا موطن اوست و به همين جهت است كه على‌رغم اين كه ظاهراً مسافر است، مى‌تواند (و نه «بايد») نماز را شكسته بخواند.