79اطراف كعبه همه مشغول طواف و نماز و ...
امام باقر - عليه السلام - به ابو بصير فرمود: چنين نيست. ابو بصير! جلوبيا. ابو بصير به امام - ع - نزديكتر شد. امام - عليه السلام - دست مبارك خود را به چشم ابوبصير گذاردند وى ناگهان صحراى وسيعى را ديد كه بسيارى از موجودات آن صحرا حيوان بودند. آن گاه حضرت فرمودند:
«ما أقل الحجيج و اكثر الضجيج!» ابو بصير! حاجيان كم هستند و ناله وفرياد و سر و صدا زياد.
مسألۀ حركت جوهرى در موجودات و مسألۀ جسمانيةالحدوث و روحانيةالبقاء بودن 1 نفس، كه دو مسألۀ فلسفى است، در باب اخلاق تحوّلات بسيارى به همراه دارد. اين دو مطلب بسيارى از مسائل اخلاقى را دگرگون مىكند.
صورت واقعى حجّ، سيرت واقعى و حقيقت زائر را مىسازد.
حقيقت هر كسى را عقايد و اخلاق و اعمال و نيّات او مىسازد.
حجّ انسانساز است و اگر كسى حاجى راستين و واقعى نبود انسان نيست. ساير دستورات دين؛ مانند نماز و روزه نيز، همانند حج انسانسازند و اگر كسى به حقيقت نماز و به سرّ روزه راه نيابد از انسانيت سهمى ندارد. صورتش صورت انسان و سيرتش سيرت حيوان است؛ على - عليهالسلام - فرمود: «فالصورة صورة انسان و القلب قلب حيوان.» 2
قلب يعنى حقيقت آدمى و آن لطيفۀ الهى است. 3 و روح روح حيوانى