12بود. گفتنى است تعداد حجاج ايرانى در اين دوره، چه در سال‌هاى امن و چه در سال‌هاى سخت، حدود هزار تا هشت هزار نفر بوده است؛ همان‌طور كه در سفرنامه ميرزا داوود به آن اشاره شده است: «حاج ايران، خيلى كم است، هزار و دويست نفر به سياهه آمده است». 1
با وجود همه اين مشكلات، ايرانى‌ها چهار مسير مختلف را براى سفر به مكه انتخاب مى‌كردند كه در اينجا به آنها اشاره مى‌كنيم.
مسيرهاى حج در دوره قاجار و مشكلات آنها
1. مسير دريايى از جنوب ايران به جده
يكى از مسيرهاى مهم حج براى ايرانيان ساكن جنوب، درياى خليج فارس بود. حجاج پس از گذر از بصره، بندرعباس، بندرلنگه، بوشهر و برخى ديگر از بنادر جنوبى ايران با كشتى به جده مى‌رفتند. كشتى‌ها از درياى عمان به اقيانوس هند وارد مى‌شدند و با حركت به‌سوى يمن و ورود به درياى سرخ، در بندر جده لنگر مى‌انداختند.
البته سفر با كشتى، اغلب با دردسرهاى زيادى همچون تلاطم دريا و بيمارى زائران همراه بود. اما زائران با رنج بسيار، سختى‌هاى اين مسير را بر خود هموار مى‌كردند. زائرى اين وضعيت دشوار را چنين شرح مى‌دهد:
باز باد شمال مخالفى وزيدن گرفت. افواجِ امواجِ به حركت آمده، به كشتى ريزان [شده] و حجاج از رجال و نسوان، وداع جان نمودند. در كيفيت روز مذكور، زبان از تفصيلش لال و مرغِ بيان، قاصر و شكسته بال [است]. 2