6

آزموده ها(9) - نگاهى به تجربيات و نيازهاى روحانيون در حج و عمره

مقدمه

از ميان همه عبادات، "حج" ويژگى‌ها و مزاياى متمايزى دارد. توگويى خداوند راز و رمز تهذيب نفس، سير و سلوك و بالا رفتن از نردبان كمال و معرفت، بلكه گذرى بر فلسفه خلقت و گذشته تاريخ از ابتداى هبوط آدم تا بعثت پيامبر خاتم و يادآورى ظهور حجت قائم عجل اللَّه تعالى فرجه الشريف، را يك جا در حج و مناسك و مشاعرش به يادگار گذاشته است.

اگر سالك اين راه با مناسك ظاهرى و باطنى حج آشنا شود و آن را با شعور و آگاهى انجام دهد، به سوى درياى بى‌كران معارف رهنمون مى‌شود و لحظه به لحظه پرده‌اى از گنجينه اسرار و شگفتى‌ها به كنار رفته تا از خود بى خود شده و در آسمان معارف توحيدى به پرواز درآيد و جذبه يار، او را به ملاقات پروردگار برساند.

چه كسى غير از روحانى كاروان، در اين سير روحانى به يارى زائر خدا شتافته و دستش را گرفته و به ديدار يار ميرساند؟

شأن و منزلت روحانيون

روحانيون و كسانى كه وظيفه سنگين راهنمايى ميهمانان خدا را به عهده دارند، در ادبيات دينى و آموزه‌هاى وحيانى از شأن و جايگاه والا و ممتازى برخوردارند:

الْإِمَامُ الْهُمَامُ أَبُو مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِىُّ (ع) قال: «حَدَّثَنِى أَبِى عَنْ آبَائِهِ (ع) أَنَّهُ قَالَ: أَشَدُّ مِنْ يُتْمِ الْيَتِيمِ الَّذِى انْقَطَعَ عَنْ أَبِيهِ يُتْمُ يَتِيمٍ انْقَطَعَ عَنْ إِمَامِه وَ لَا يَقْدِرُ عَلَى الْوُصُولِ إِلَيْهِ وَ لَا يَدْرِى حُكْمَهُ فِيمَا يُبْتَلَى بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِينِهِ أَلَا فَمَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِعُلُومِنَا فَهَذَا الْجَاهِلُ بِشَرِيعَتِنَا الْمُنْقَطِعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا يَتِيمٌ فِى حِجْرِهِ أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا كَانَ مَعَنَا فِى الرَّفِيقِ الْأَعْلَى.» ¹

امام حسن عسكرى از پدران بزرگوارشان نقل ميكنند كه فرمودند: «سختتر از يتيمى كه پدرش را از دست داده يتيمى است كه از امامش جدا شده و راهى به سوى او ندارد و وظيفهاش را در اعمال دينش نميداند. آگاه باشيد هر يك از شيعيان ما كه به علوم ما آگاه باشد پس اين جاهل به شريعت و احكام دين كه دسترسى به ما ندارد يتيمى است در دامان او، آگاه باشيد هر كسى كه او را هدايت و ارشاد كند و علم دين و شريعت ما را به او بياموزد با ما در رفيق اعلى خواهد بود.»

قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِىُّ (ع): «حَضَرَتِ امْرَأَةٌ عِنْدَ الصِّدِّيقَةِ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ (ع)، فَقَالَتْ: إِنَّ لِى وَالِدَةً ضَعِيفَةً وَ قَدْ لُبِسَ عَلَيْهَا فِى أَمْرِ صَلَاتِهَا شَىْءٌ وَ قَدْ بَعَثَتْنِى إِلَيْكِ أَسْأَلُكِ، فَأَجَابَتْهَا فَاطِمَةُ (ع) عَنْ ذَلِكَ فَثَنَّتْ فَأَجَابَتْ ثُمَّ ثَلَّثَتْ إِلَى أَنْ عَشَّرَتْ فَأَجَابَتْ ثُمَّ خَجِلَتْ مِنَ الْكَثْرَةِ، فَقَالَتْ: لَا أَشُقُّ عَلَيْكِ يَا ابْنَةَ رَسُولِ اللَّهِ.

قَالَتْ فَاطِمَةُ (ع) هَاتِى وَ سَلِى عَمَّا بَدَا لَكِ. أَ رَأَيْتِ مَنِ اكْتُرِى يَوْماً يَصْعَدُ إِلَى سَطْحٍ بَحَمْلٍ ثَقِيلٍ وَ كِرَاهُ مِائَةُ أَلْفِ دِينَارٍ يَثْقُلُ عَلَيْهِ؟ فَقَالَتْ: لَا. فَقَالَتْ: اكْتُرِيتُ أَنَا لِكُلِّ مَسْأَلَةٍ بِأَكْثَرَ مِنْ مِلْءِ مَا بَيْنَ الثَّرَى إِلَى الْعَرْشِ لُؤْلُؤاً، فَأَحْرَى أَنْ لَا يَثْقُلَ عَلَىَّ. سَمِعْتُ أَبِى (ص) يَقُولُ: إِنَّ عُلَمَاءَ شِيعَتِنَا يُحْشَرُونَ فَيُخْلَعُ عَلَيْهِمْ مِنْ خِلَعِ الْكَرَامَاتِ عَلَى كَثْرَةِ عُلُومِهِمْ وَ جِدِّهِمْ فِى إِرْشَادِ عِبَادِ اللَّهِ حَتَّى يُخْلَعُ عَلَى الْوَاحِدِ مِنْهُمْ أَلْفُ أَلْفِ حُلَّةٍ مِنْ نُورٍ ثُمَّ يُنَادِى مُنَادِى رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ أَيُّهَا الْكَافِلُونَ لِأَيْتَامِ آلِ مُحَمَّدٍ (ع) النَّاعِشُونَ لَهُمْ عِنْدَ انْقِطَاعِهِمْ عَنْ آبَائِهِمُ الَّذِينَ هُمْ أَئِمَّتُهُمْ هَؤُلَاءِ تَلَامِذَتُكُمْ وَ الْأَيْتَامُ الَّذِينَ كَفَلْتُمُوهُمْ وَ نَعَشْتُمُوهُمْ فَاخْلَعُوا عَلَيْهِمْ خِلَعَ الْعُلُومِ فِى الدُّنْيَا فَيُخْلَعُونَ عَلَى كُلِّ وَاحِدٍ مِنْ أُولَئِكَ الْأَيْتَامِ عَلَى قَدْرِ مَا أَخَذُوا عَنْهُمْ مِنَ الْعُلُومِ ِ.» ²

امام حسن عسكرى (ع) فرمود: زنى نزد فاطمه زهرا (ع) آمد و گفت: مادر ناتوانى دارم كه مسئلهاى از مسائل نماز برايش مشتبه شده مرا به نزد شما فرستاده تا پاسخ آن را برايش ببرم. صديقۀ كبرى سؤالش را پاسخ دادند اما او نفهميد بار دوم بار سوم تا ده بار برايش توضيح دادند اما باز متوجه نشد و خجالت كشيد بار ديگر سؤال كند، گفت: اى دختر رسول خدا (ع) شما را زحمت نميدهم.

بانوى دو سرا فرمود: هرچه ميخواهى بپرس. آيا اگر كسى را اجير كنى تا بار سنگينى را به پشت بام برساند و در ازاى آن صد هزار دينار مزد بگيرد براى او اين كار سنگين است؟

گفت: نه.

حضرت صديقه فرمود: «من در برابر هر پاسخى كه به تو ميدهم به اجرتى اجاره شدهام كه بيشتر از اين است كه ما بين زمين تا عرش خداوند را از مرواريد پُر كنند، پس سزاوار است پاسخ دادن به تو بر من سنگين نباشد.

از پدرم رسول خدا (ص) شنيدم كه ميفرمود: علماى شيعيان محشور ميشوند پس به اندازة علم و كثرت كوششان در ارشاد و راهنمايى مردم بر آنان خلعتهاى كرامت پوشانيده ميشود تا آنجا كه بر يكى از آنان هزار هزار حلۀ نور پوشيده ميشود. آنگاه منادى پروردگار عزوجل ندا ميدهد: اى سرپرستان ايتام آل محمد و برطرف كنندگان نياز آنان! در آن زمانى كه دستشان از پدران روحانى آنان يعنى امامان كوتاه بود، اينان شاگردان شما و ايتامى هستند كه آنان را سر پرستى كرديد پس از خلعتهاى علوم در دنيا را بر آنان بپوشانيد، آنگاه علما بر هر كدام از ايتام به اندازۀ علمى كه از او فرا گرفته خلعت ميپوشانند.»

قَالَ عَلِىُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا(ع): يُقَالُ لِلْعَابِدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ: نِعْمَ الرَّجُلُ كُنْتَ، هِمَّتُكَ ذَاتُ نَفْسِكَ وَ كَُفَِيَت مَئُونَتُكَ فَادْخُلِ الْجَنَّةَ.

امام على بن موسى الرضا (ع) فرمود: روز قيامت به عابد گفتهميشود: خوب مردى بودى، همۀ همّ و غم تو نجات دادن خودت بود و زندگيات را مردم تأمين ميكردند، اكنون به بهشت درآى

أَلَا إِنَّ الْفَقِيهَ مَنْ أَفَاضَ عَلَى النَّاسِ خَيْرَهُ وَ أَنْقَذَهُمْ مِنْ أَعْدَائِهِمْ وَ وَفَّرَ عَلَيْهِمْ نِعَمَ جِنَانِ اللَّهِ وَ حَصَّلَ لَهُمْ رِضْوَانَ اللَّهِ تَعَالَى.

آگاه باشيد فقيه كسى است كه خيرش را بر مردم سرازير مى كند و آنان را از چنگال دشمنانشان نجات ميدهد و نعمت‌هاى بهشت خداوندى را بر آنان به وفور عطا ميكند و رضايت پرودگار را برايشان تحصيل مينمايد.

وَ يُقَالُ لِلْفَقِيهِ: يَا أَيُّهَا الْكَافِلُ لِأَيْتَامِ آلِ مُحَمَّدٍ الْهَادِى لِضُعَفَاءِ مُحِبِّيهِمْ وَ مَوَالِيهِمْ قِفْ حَتَّى تَشْفَعَ لِمَنْ أَخَذَ عَنْكَ أَوْ تَعَلَّمَ مِنْكَ فَيَقِفُ فَيُدْخِلُ الْجَنَّةَ مَعَهُ فِئَاماً وَ فِئَاماً وَ فِئَاماً حَتَّى قَالَ عَشْراً وَ هُمُ الَّذِينَ أَخَذُوا عَنْهُ عُلُومَهُ وَ أَخَذُوا عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ وَ عَمَّنْ أَخَذَ عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَانْظُرُوا كَمْ فَرْقٍ بَيْنَ الْمَنْزِلَتَيْنِ.» ³

روز قيامت به فقيه گفته ميشود: اى سرپرست ايتام آل محمد (ع) هدايتگر براى دوستان ناتوان و همپيمانانشان بايست تا شفاعت كنى براى كسانى كه از تو معارف را گرفته يا آموخته‌اند. پس به همراه عالم گروه گروه - تا ده گروه امام شمرد- به بهشت وارد ميشوند. آنان كسانى هستند كه از او و از شاگردانش تا روز قيامت علم آموخته‌اند. پس تفاوت بين منزلت و مقام فقيه و عابد را ببينيد.»

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ: بَعَثَنِى رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِلَى الْيَمَنِ وَ قَالَ لِى: يَا عَلِىُّ لَا تُقَاتِلَنَّ أَحَداً حَتَّى تَدْعُوَهُ وَ ايْمُ اللَّهِ لَأَنْ يَهْدِىَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْكَ رَجُلًا خَيْرٌ لَكَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ وَ لَكَ وَلَاؤُهُ يَا عَلِىُّ.» ⁴

«با كسى جنگ مكن تا اين كه او را به اسلام دعوت كنى. به خداوند سوگند هدايت كردن خدا مردى را بر دست تو بهتر است براى تو از آنچه خورشيد بر آن طلوع و غروب ميكند و تو مولاى او ميشوى»

تجربه‌هاى تبليغى و ضرورت تبادل و انتقال آنها

بى شك، در مسير تبليغ و آموزش آموزه‌هاى دينى افرادى موفق‌ترند كه از تجربه ديگران استفاده كنند و نخواهند تمام راهها را يكى پس از ديگرى بيازمايند. از اين زاويه، همنشينى با صاحبان تجربه امرى سودمند و ضرورى است چرا كه آنها با گرانترين قيمت، تجربه‌ها را به دست آورده و ما، با ارزانترين قيمت آنها را فرا مى‌گيريم. حضرت امير(ع) در همين باره مى‌فرمايد:

«تَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْيِكَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ كَفَاكَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْيَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَكُونَ قَدْ كُفِيتَ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ عُوفِيتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ فَأَتَاكَ مِنْ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَأْتِيهِ وَ اسْتَبَانَ لَكَ مِنْهَا مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَيْنَا فِيهِ يَا بُنَىَّ إِنِّى وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ قَدْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِى فَقَدْ نَظَرْتُ فِى أَعْمَارِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فِى أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِى آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ كَأَحَدِهِمْ بَلْ كَأَنِّى بِمَا انْتَهَى إِلَىَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِكَ مِنْ كَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ» ⁵

با تصميم جدى به استقبال امورى بشتاب كه انديشمندان و اهل تجربه، زحمت آزمون آنرا كشيده‌اند و تو را از تلاش بيشتر بى‌نياز ساخته‌اند، بنا بر اين آنچه از تجربيات آنها نصيب ما شده نصيب تو هم خواهد شد بلكه شايد پاره‌اى از آنچه بر ما مخفى مانده (با گذشت زمان) بر تو روشن گردد.

پسرم درست است كه من باندازه همه كسانى كه پيش از من مى‌زيسته‌اند عمر نكرده‌ام، اما در كردار آنها نظر افكندم و در اخبارشان تفكر نمودم و در آثار آنها به سير و سياحت پرداختم تا بدانجا كه همانند يكى از آنها شدم، بلكه گويا در اثر آنچه از تاريخ آنان بمن رسيده با همه آنها از اول تا آخر بوده‌ام. من قسمت زلال و مصفاى زندگى آنان را از بخش كدر و تاريك باز شناختم و سود و زيانش را دانستم»

عليك بمجالسة أصحاب التّجارب، فإنّها تقوّم عليهم بأغلى الغلاء، و تأخذها منهم بأرخص الرّخص.

بر تو باد به همنشينى با صاحبان تجربه، چرا كه آنها با گرانترين قيمت تجربه‌ها را به دست آورده و تو، به ارزانترين قيمت از آنها فرا مى‌گيرى.

به همين منظور " معاونت روحانيون بعثه مقام معظم رهبرى " در سال‌هاى اخير از روحانيون حج درخواست كرد تا تجربيات واندوخته‌هاى خود را كه در طول ساليان گذشته به دست آورده‌اند، در قالب " ره آورد سفر معنوى حج " به رشته تحرير در آوردند. اين آثار و نوشته‌ها پس از وصول و دسته بندى موضوعى، مورد برسى و تحليل قرار گرفته و نتايج آن به صورت "آزموده‌ها" منتشر شده و در اختيار روحانيون محترم كاروان‌ها قرار مى‌گيرد. آنچه در اين نوشتار آمده، برگرفته از كليه رهآورده‌ايى است كه روحانيون در سه سال گذشته به معاونت امور روحانيون ارسال كرده‌اند و توسط فاضل ارجمند جناب حجةالاسلام و المسلمين ترابى مورد بررسى و تحليل قرار گرفته و به رشته تحرير در آمده است. جا دارد از اهتمام و پيگيرى و زحمات بى دريغ مؤلف ارجمند تقدير و تشكر به عمل آيد.

فرصت را مغتنم شمرده و از همه روحانيون و معين‌هاى محترم كاروان‌هاى حج براى مشاركت فعال در طرح "ره آورد سفر حج" و ثبت و نگارش خاطرات و تجارب خود دعوت به عمل مى‌آوريم. منظور از مشاركت فعّال،اهتمام روحانيون كاروان‌هاى حج به نوشتن دقيق و مستند خاطرات، تجارب و توصيه‌هايى است كه آگاهى از آنها را بويژه براى ديگر روحانيون حج مفيد و ضرورى مى‌دانند. بى شك اين رويكرد معلومات و تجارب ارزشمند روحانيون را از حصارهاى فردى و ذهنى خارج كرده و با عبور از مرزهاى زمانى و جغرافيايى، امكان انتقال و بهره ورى را براى جمع بيشمارى فراهم مى‌آورد.

در پايان اين فراز، ضمن آرزوى توفيق روزافزون براى كليه عوامل و خدمتگزاران حج و حاجيان، توجه روحانيون محترم را به چند نكته جلب ميكنيم:

- نقطه نظرات انتقادى، اصلاحى و تكميلى خود را پيرامون اين شماره از آزمودهها، براى كميته تدوين متون آموزشى مستقر در معاونت امور روحانيون ارسال فرماييد.

- در ثبت و نگارش رهآورد سفر حج امسال و سالهاى بعد، از تكرار و بازگويى نكاتى كه در اين شماره يا شمارههاى پيش آمده است خوددارى نماييد و صرفاً به ذكر مطالب و نكتههاى بديع بسنده كنيد .

- تجارب و توصيههاى جديد و كاربردى خود را در مورد انجام صحيح و كامل اعمال و مناسك حج، تدوين و بعد از موسم ارسال فرماييد.براى آگاهى از نحوه نوشتن ره آورد سفر حج و چارچوب‌ها و ضوابط آن، حتماً به آيين نامه طرح كه همراه با دفترچه آزمون غير حضورى تقديم شده است، مراجعه و آن را دقيقاً مطالعه فرماييد.

حوزه نمايندگى وليفقيه در امور حج و زيارت

معاونت امور روحانيون

كميته تدوين

پاييز 86