1
درآمد
حج، عبادتى است كه هر مسلمانى احكام و مقررات آن را به دقت پاس مى‌دارد و مسئول درستى و نادرستى اعمال و مناسك خويش است. هر كسى تلاش مى‌كند كه از معارف و اسرار معنوى حج جرعه‌اى بنوشد و جانش را با آن سيراب كند. هر مؤمنى در اين آيين با خداى خود راز و نياز مى‌كند و از او كمك مى‌خواهد. از سوى ديگر، حج عبادتى اجتماعى است، بلكه ويژگى اجتماعى آن بر ويژگى فردى‌اش مى‌چربد. گردآمدن ميليون‌ها مسلمان در زمانى معين و در مواقيت و مشاعر تعيين شده و اجراى اعمال و مناسك در قالب جمعى مانند طواف، سعى، رمى و وقوف، از نشانه‌هاى اجتماعى بودن اين پايه استوار دين است؛ چنان‌كه نام‌گذارى مكه به «بَكّه» كه در معناى «ازدحام و تراكم جمعيت» 1 به كار مى‌رود، نشانه ديگرى از اجتماعى بودن اين آيين مقدس است.
بزرگى اسلام با حضور اقوام، ملل، طبقات گوناگون اجتماعى، مرد و زن، پير و جوان، فقير و غنى، سياه و سفيد، عرب و عجم در اجتماع گسترده حج به نيكى حس